Ze szkoły pamiętam, że opisując sytuację chłopów w Rzeczpospolitej podręczniki cytowały zawsze albo zagranicznych "podróżników" albo oświeceniowych "reformatorów". Teraz wiem, że już za komuny było kilka książek rzetelnie, bo w sposób statystyczny, opisujących stan posiadania chłopów pańszczyżnianych. No ale wiemy, że dane liczbowe nie interesują nikogo, a już najmniej  twórców podręczników do  historii. Dlatego cieszę się, że w Lepszych czasach udało mi się umieścić ten rozdział o wsi, który przytaczam poniżej w całości.

W całej Koronie i Prusach jest ponad 20 tysięcy wsi, czyli całkiem sporo. Przeciętnie wioska liczy 10-15 piętnaście gospodarstw i zamieszkuje je od 80 do 100 chłopów. Cały jej teren dzieli się na kilka części – jedną pod plac i budynki, drugą na pola, trzecią na łąki i pastwiska. Pozostaje też trochę nieużytków. Każda wieś musi do kogoś przynależeć – do króla, biskupa czy jak tutaj szlachcica. To właściciel oddaje chłopom ziemię w użytkowanie w zamian za czynsz lub pańszczyznę. Chłopi mogą ją dziedziczyć, sprzedawać i kupować. Więcej o prawach i obowiązkach kmieci opowie ci wójt miejscowej wsi folwarcznej Bartosz Głowacz.

Panicz podobno dorastał na królewskim dworze i niewiele wie o tym, z czego my tu na wsi żyjemy, prawda to?

Wiem więcej, niż wam się wydaje. Czytałem dużo relacji podróżników z Francji, Anglii i innych krajów wędrujących po Rzeczypospolitej. Mam nawet jedną przy sobie.

Tak? I co tam piszą te obce?

„Szlachta tu strasznie zacofana i zagania chłopów do pracy u siebie na folwarkach, żeby samemu sprzedawać zboże na Zachód. Czynsze w pieniądzu zamienili na niewydolną pańszczyznę”.

I dzięki Bogu, że nie musimy płacić w gotówce! A gdzie ja bym miał ją zarobić? Wolę odpracować swoje u pana, a wszystko, co sprzedam, w mieście na rynku niech idzie do mojej sakiewki. A wielkim handlem z zagranicą, spławem i innymi rzeczami to już niech się martwi dwór. Już ich w tym głowa, żeby na interesie zarobić. Poza tym jak przyjdzie nieurodzaj, zaraza albo wojsko? Co miałbym sprzedać, żeby mieć na czynsz? Teraz nie muszę się tym martwić. A w razie kłopotów pan musi mi wydać ziarno na przeczekanie i pod nowy zasiew.

„Panowie żadnej okazji nie przepuszczą, aby chłopa z ziemi wyrzucić i jego kosztem swój majątek powiększyć. Jeśli nie przymusowym wykupem, to przemocą pola go pozbawiają”.

Głupi, czy o drogę pyta? Jakby pan kmieci z ziemi wyrugował, to by musiał zatrudniać najemnych, a to się zupełnie nie opłaca. Owszem, miałby dwa razy więcej roli do upraw, lecz wydałby ogromne pieniądze na własny sprzęt i zwierzęta. Do tego skąd miałby brać ludzi do służby, jakby wszyscy uciekli do miasta? My, kmiecie, siedzimy na swoim, tu gospodarujemy i nigdzie się nie ruszymy.

„Kmieć tutejszy na maleńkim spłachetku ziemi przeżyć musi”.

Spłachetku? A to hycel napisał. Kmieciem jestem, nie jakimś dziadem! A kmiecie muszą mieć nie mniej niż pół łana pola, ja mam cały łan! Do tego kilkanaście sztuk sprzężaju – koni i wołów. Inaczej czym bym miał pańskie obrabiać? Owszem, we wsi mieszka też trochę zagrodników. Ci mają niewielkie gospodarstwa i ćwierć łana pola na własny użytek. Dorabiają, najczęściej pracując u bogatszych od siebie, czasem zajmują się rzemiosłem – jak młynarze czy karczmarze. Są też komornicy – najubożsi wynajmujący jedną izbę w zamian za różne prace polowe. Komorę u bogatszych gospodarzy przy folwarku, swoje chatki i ogrody miała służba – rataje i pasterze. Poza tym we wsi bywa też trochę ludzi luźnych, co bez domu wędrują między wioskami, wykonując dorywcze roboty. No ale to my, pełnorolni kmiecie, jesteśmy najważniejsi i nikt nas nie będzie od małorolnych wyzywał!

„Wieśniacy w tym kraju są o wiele biedniejsi niż w innych, które widziałem. Gdziekolwiek się zatrzymałem, przychodzili do nas gromadami wychudzeni żebracy po jałmużnę. Niewiele się różnią od bydła, nie mają żadnej własności, żyją z dnia na dzień, gniją w brudzie i nędzy”.

A to franca zakichana. Z mojej jednołanowej gospodarki zbieram 3,5 tony zboża rocznie, z czego połowa idzie na handel. Po odjęciu tego, co dla pana i kościoła, zostaje 25 złotych zysku. Ci z półłanowych zarabiają od 8 do 10 złotych. Tak jak i inni kmiecie trzymam u siebie służbę – parobka i dziewczynę do pomocy. W zagrodzie dwa konie, osiem sztuk bydła, dwadzieścia owiec i kilka świń. A co do gotówki, to ci, panie, nie powiem, ile jej uskładałem, ale wstydzić przed miastowym, plebanem czy nawet panem nie mam się czego. Za rok dokupuję pół łana pola za całe 20 złotych, to chyba cosik znaczy?

„Na swojego pana chłop jak niewolnik haruje od świtu do zmroku, dla niego cierpi zimno i nieznośny skwar, dla niego zaprzęga swoje woły, dla niego orze pole i zbiera plon, samemu nie mając kiedy własnego skrawka ziemi uprawiać”.

No tak, każdy chłop musi odrobić swoje na polu folwarcznym. Im więcej dostał pola, tym więcej pańszczyzny. My, kmiecie, mamy do odpracowania pięć dni w tygodniu z własnym sprzężajem. No ale przecie nie chodzimy tam cały czas sami. Od tego mamy parobków i komorników. Ja w tym czasie mogę na swoim gospodarować. Do tego służba w dwie osoby liczy się podwójnie. W sumie wychodzi, że na pańskim pracujemy trzy dni, drugie tyle u siebie i zostaje wolna niedziela – Dzień Pański. Prawda, że w żniwa bywa ciężko, ale wiedz, paniczu, jedno. Folwark bez nas, kmieci, obejść się nie może. We wsi jest nas pięciu. Gdyby któryś nie dał rady obrabiać swego pola i uciekł lub poszedł na żebry, dla dworu to ogromna strata. Dobrego gospodarza nie weźmie się z lasu, poza tym pan musi nowemu kupić narzędzia i cały inwentarz – cztery woły, dwa konie, a to ogromny koszt.

„Pan polski brać tylko umie i nakładać jarzmo obowiązków, niczego swym poddanym w zamian nie dając”.

O nie, nie. My mamy swoje powinności, dwór ma swoje. Po pierwsze z pańskiego lasu możemy brać drewno na chaty, obory i stodoły, ale i na opał. W razie nieurodzaju czy innych klęsk, jak już rzekłem, dwór dostarcza nam ze swego spichrza ziarno pod zasiewy. Mamy też prawo wypasać swoje bydło na pańskich łąkach i ugorach. Ci, których nie stać na zakup własnego bydła i narzędzi , dostają je z dworu jako załogę, czyli do wypożyczenia. A jeżeli w czasie odrabiania pańszczyzny chłopu padnie koń czy wół, pan wydaje nowego ze swoich hodowli.

Nie rozumiem – to wszystko, co opisali ci cudzoziemcy jest nieprawdą?

Ech, paniczu, do szkół chodziliście, ale musicie się jeszcze życia nauczyć. Ja tam ksiąg nie czytałem, ale swoje wiem i wyrozumiem. Każda lisica swój ogonek chwali. Kto do obcego kraju na przeszpiegi pojechał, zawsze będzie gadał, że tam gorzej. Choćby sam w dziurawych butach i na starej kozie dreptał. Bo jakby się u niego w krainie zwiedzieli, że gdzieś jest lepiej, już by tam zaraz chcieli uciekać. W innych krajach nie bywałem, ale nasłuchałem się od pątników, co po całym świecie chodzili. Chłopów tam się gorzej od bydła traktuje, sprzedaje albo i przegrywa w karty, wyrzuca z ziemi, żeby zrobić pastwiska, zabiera bez sądu majątki i wiesza za byle przewinę. U nas dola chłopska też bywa nielekka, ale wolę ja swoje podwórko.

WIEŚ

W przeciętnej wsi folwarcznej znajduje się pięć gospodarstw kmiecych (jednołanowych), kilka zagrodniczych (ćwierćłanowych) i kilka ogrodniczych (z własnym małym ogrodem). Średnia rodzinna kmieca składa się z gospodyni i gospodarza, ich rodziców, dwójki małych dzieci i jednego powyżej dziesiątego roku, oraz dwóch czeladzi (najczęściej parobków). Od strony drogi stoi zazwyczaj chata – zbudowana z drewnianych bali i kryta strzechą. Przez podcień na słupach wchodzi się do sieni. Z niej jest przejście z jednej strony do komory, a z drugiej do izby, gdzie mieszka kmieć z rodziną. Dalej jest druga komora, w której przechowywane jest jedzenie. Do izby robi się czasem osobne wejście z podwórza. W sumie chata ma zazwyczaj 10 na 30 łokci (6 na 24 metry), co daje ponad 320 łokci kwadratowych (110 metrów kwadratowych). Wnętrza oświetlają niewielkie okna, często wypełnione szkłem. Na środku, między sienią a izbą stawia się wielki piec, który jednocześnie służy do ogrzewania, gotowania i pieczenia chleba. Poza tym w izbie stoją ławy, stół, łóżka i skrzynie do przechowywania ubrań i innych rzeczy. Do tego wszelkie naczynia: beczki, kosze, dzieże, wiadra, garnki i miski. Poza chatą w obejściu jest zawsze stodoła, gdzie trzyma się i młóci zboże, chlew dla świń i owiec, obora na bydło i konie. Są też inne budynki gospodarcze: szopy, piwniczki, gołębniki i spichlerze. Przy chacie znajduje się ogródek z warzywami. Za stodołami biegnie droga okalająca wieś i dalej chłopskie pola.

Książka do kupienia na stronie:

https://legendarz.pl/

https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/lepsze-czasy-jak-zostac-krolem/

https://allegro.pl/oferta/lepsze-czasy-jak-zostac-krolem-14702841657

	Zyszko
	18 grudnia 2023 22:21