Nasza podróż trwa dalej. Z Radomia niedaleko do Iłży - na przełomie XVI i XVII wieku centrum garncarstwa. Chociaż Kraków miał więcej warsztatów, to ze względu na słaby materiał najlepsze wyroby sprowadzano tam właśnie z iłżeckich warsztatów. Poźniej różnie bywało, ale  jeszcze w XX wieku produkowano tu piękne figurki i inne rękodzieło. Nawet sam Wajda w 1951 nakręcił tswój (pierwszy?) film - "Ceramika iłżecka". Nie oglądałem, więc nie polecę.  Dziś po tych latach przemysłowej świetności niewiele zostało - ruiny zamku, jeden stary garncarski  piec i  kolejka wąskotorowa urywająca sięw lesie. No ale Iłża to nadal malownicze miasteczko i warto je odwiedzić, zwłaszcza latem, bo na rynku sprzedają znane z wybornego smaku  lody włoskie.

Panicz ma takie delikatne rączki jak u dziewczynki, a tu żeby się czegoś o tym fachu dowiedzieć to się trzeba ździebko pobrudzić. Od samego gadania  nikt się  jeszcze niczego nie nauczył. Panicz założy fartuch, weźmie łopatę, a ja wytłumaczę i objaśnię co i jak.

1. Kopanie

Najsampierw  do roboty mus mieć dobrą glinę. U nas najlepsza, jasna,  nie za tłusta bo by pękała w piecu, ani za chuda i piaszczysta, bo po wypaleniu byłaby  szorstka jak kozi jęzor. Nie ma też prawie wcale kamieni, grudek i innego śmiecia. Kopiemy ją za zgodą biskupa, w pobliskich lasach co kosztuje 12 groszy rocznie. Jesienią zwozimy do warsztatu, tak żeby zimą porządnie przemarzła. Rokrocznie jeden warsztat bierze 15 wozów czyli 20 ton materiału.

2. Mieszanie

Glinę  trzyma się w dołach, dużo  polewa wodą i dziabie łopatą tak  żeby zmiękła i się nie skawaliła.  Na wiosnę  wysiepuje się ją na stół  i rozbija szlagą. Jak  już odmięknie, młotkiem albo drewnianą pałką zbija się ją w jeden kawał.  Potem  struga z niego cienkiuśkie wióry,  skrapia się je wodą i  znowu ubija w jeden bochen. I tak aż materiał dobrze  się wymiesza. 

 

3. Wyrabianie

Z wyrobionej gliny  wyziubłuje się kamyki i nierozbite grudy, a potem duśda   ją tak jak gospodyni wyrabia  ciasto na kluski. Nie na darmo zwie się się to “kłuskowaniem”. Jak masa jest za rzadka trza dosuć trochę drobnego piachu. Potem roluje się wałek, nie za duży - taki na 30 funtów. Z niego  rzyna się  drutem mniejsze kawałki - kłusy. Jak duże to już zależy od tego na co mają być przerobione.

4. Odpowietrzanie

Urobiona glina nie może być zapowietrzona bo popęka przy wypale. Dlatego “kłusy”  trafiają nazad na czysty stół . Ciska się nimi z góry, mocno o blat, tak żeby z ciasta  wyleciało całe powietrze. Powtarza się to wiele razy aż na wierzchu nie będą pojawiać się dziurki. Dopiero tak sprawiona glina trafia na koło garncarskie.

5. Formowanie

Grudę rzuca się mocno w sam  środek głowicy, żeby mocno się przykleiła. Potem  nogą wprawia się toczek w ruch i zaczyna rękami wyrabiać naczynie. Najpierw materiał się centruje i robi kopczyk , potem kciukami nurtuje w nim dziurę. Powoli  się ją rozdziawia  i podnosi ścianki.  Ważne by co jakiś czas przemokrzyć ręce.. Ruchy muszą być mocne ale nie nagłe, bo się wszystko zepsuje. Z jednego wozu gliny lepi się 5 - 6 kop naczyń

6. Wykańczanie

Ulepione naczynie zostawia się na kole do lekkiego przeschnięcia. Potem drewnianym albo  stalowym nożykiem  gładzi się ścianki i obcina bąble.  Koło znowu wprawia się w ruch. Garnki ozdabia się przez drapanie grzebykiem, rylcem albo malowanie. Wtedy też dodaje się dziubki, uszy i inne takie. W miejscu łączenia glinę  trza naciąć i pomazać wodą, żeby się wszystko skleiło.

7. Suszenie

Skończone surowe naczynie odcina się drutem i zezuwa z koła i  odkłada się do zupełnego wyschnięcia. Żeby nie straciły kształtów, naczynia stawia się jedno na drugim Jak jest miejsce to w zachowanku, jak nie to na podwórzu, Ale na słońcu garnków ale trza pilnować, żeby deszcz ich nie zamoczył. Poza tym za mocno nagrzane mogą popękać. Suszenie dużych naczyń trwa około  tygodnia, mniejszych 2 - 3  dni. 

8. Szkliwienie

Niedoschnięte jeszcze garnki przed wypaleniem można szkliwić - czyli potoknąć glejtą - specjalną glazurą. Po wypaleniu będą wtedy gładkie i błyszczące. Glazurę robi się z  wody, kawałków  wyrobionej gliny i ołowianego popiołu, czyli ołowiu wyprażonego  w żeliwnym kociołku i zmlętego w żarnach. Polewa taka daje kolor zielony. Można też dodać innych prażonych specjałów- ruda żelaza przynosi  brąz i żółć , miedziany koperwas zieleń. Ale najpiękniejszy jest  niebieski lazuryt. Tyle, że kosztuje 7 groszy za funt.. Wszystko to dostajemy z biskupich kopalni. Ogólnie schodzi 20 kg glejty na jeden wypał, a rocznie jakieś 200 - 300 kg. Poza garnkami robimy też dużo kafli piecowych. 

7. Piec

Porządny, murowany z kamieni polnych piec do wypału garnków musi być na tak duży, żeby można w nim swobodnie stanąć. Mieści się w nim tyle naczyń jakieś 5- 6 kop naczyń i kafli. Pusty piec wygrzewa się porządnie, a potem przez otwór od góry  układa garnki. Większe na dole mniejsze raczej na górze i bliżej środka. Trzeba przy tym zostawić na przestrzał miejsce dla drewna..Ustawione garnki  przykrywa się skorupami..Otwór trza zaprzeć cegłami i zaprawą. Wtedy można odpalać.  1 wóz wystarcza na jakieś 5 kop naczyń, czyli tyle ile wypala się w jednym piecu naraz .

8. Wypalanie

Wypał to bodaj najtrudniejsza sztuka, a jej sekretów każdy mistrz strzeże jak oka w głowie.

A wygląda to tak. Palić trzeba drewnem iglastym bo daje dłuższy płomień w głąb pieca, ale też mniej gorąca i garnki nie pękają Na jeden piec idzie od  3,5 do 5 m3 co daje 40-80 m3 rocznie Najpierw powoli nagrzewa się piec i czeka aż naczynia odparują. Po 10 godzinach zaczyna się właściwy wypał. Podkłada się do ognia aż ten stanie się pomarańczowy.. Przez następne 5 godzin wszystko w środku rozgrzewa się do białości. Po tym czasie ogień się wygasza i pozwala aż wszystko powoli wystygnie

9. Segregacja i sprzedaż

Gotowe garnki  cechmistrz sprawdza co do dobroci.. Dziadowskich nie można puszczać w handel pod karą funta wosku. Mniej ozdobne handlarze rozsprzedjają po mniejszych targowiskach. Ale te najpiękniejsze, poszkliwione i malowane z których Iłża słynie rozchodzą się w całej Rzeczypospolitej a nawet poza nią.. Co tydzień kilka dziesiątków  wozów z towarem jedzie do Solca i Sandomierza. Stamtąd płyną w dół Wisły do Gdańska, a z niego w świat - na przykład do  Szwecji. Ale większość  wozi się do Krakowa - bo i tam najwięcej kupców.  Na każdy jarmark jeździ tam więcej niż sto wozów wypełnionych po towarem brzegi.

 

No, to chyba wszystko. I jak paniczu podobała ci się nasza robota?

 

Połowy nie zrozumiałem, boście chyba nie po naszemu mówili. 

 

No ale trójnóżek ci wyszedł niezgorszy. Jakbyś chciał kiedyś u mnie terminować na ucznia, to drzwi stoją otworem. A tymczasem bywajcie.

 

 

W warsztacie pracował mistrz oraz jego rodzina - żona i synowie. Uczniowie przyjmowani do nauki - terminatorzy wykonywali prace pomocnicze w zamian za wikt i nocleg.  Zatrudniano też  jednego lub dwóch czeladników. Każdy zarabiał 10 gr tygodniowo plus 3 grosze dodatku od każdego wypalonego pieca. Jeden mistrz z czeladnikiem wypalał miesięcznie 2 piece, co z uwzględnieniem przerw dawało około 20 pieców czyli 100 kop garnków i kafli piecowych  rocznie. W hurcie sprzedawano je za 3-4 złote za kopę  naczyń zwykłych, 8 zł polewanych i 6 zł za kopę kafli glejtowanych.

 

Ceny detaliczne w Krakowie

Ceny : garnek 4-12 gr, garnczek 0,5-1,5 gr, flasza 4,5-13,5 gr

Lampa łojowa 2gr

Kafle proste 52-90 gr za kopę, zielone 90-150 gr, malowane 180-360 gr

Kufel wielki zielony 1,5 gr,  malowany wielki 3gr,  prosty 0,5gr

Cały piec garnków polewanych  5 kop - 8 zł

 

A w oczekiwaniu na drugą część "Dobrych czasów" zapraszam do lektury pierwszej:

https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/dobre-czasy-jak-zarobic-w-sredniowieczu-autor-pawel-zych/

---

tagi:

	Zyszko
	16 marca 2023 09:44

24     1376    14 zaloguj sie by polubić